طراحی و جانمایی بنادر خشک از جمله مسائلی است که اهمیت زیادی در موفقیت این گونه بنادر دارد. در این محتوا قصد داریم با توجه به تجربه‌های موفق جهانی، الگوی ابتدایی از شیوه طراحی و جانمایی بنادر خشک ارائه نماییم. لطفا با ما در طول این مقاله همراه باشید:
مفهوم بندر خشک
بد نیست در همین ابتدا تعریف ساده‌ای از بندر خشک DRY PORT بیان کنیم و در مرحله بعد به تاسیسات، تجهیزات و اماکن مورد نیاز در یک بندر خشک بپردازیم.
بندر خشک یک پایانه داخلی است که ارتباطی ریلی و جاده‌ای با یک یا چند بندر ساحلی دارد و ازین راه، بخش زیادی از خدماتی که باید در بندر ساحلی ارائه شود، در بندر خشک صورت می‌گیرد. خدماتی مانند خدمات گمرکی، ترخیص کالا، انبارداری، بارگیری و تخلیه کانتینرها.
با اینکه ضرورتی برای استفاده از یک استاندارد و رویه ثابت در طراحی بنادر خشک به عنوان بخشی از یک شبکه حمل و نقل منطقه‌ای وجود ندارد، اما در عین حال لازم است که در مورد خدمات پایه‌ای که در این دست بنادر ارائه می‌شود و همچنین، زیرساخت‌های مورد نیاز برای این خدمات اساسی، نوعی یکنواختی وجود داشته باشد.
خدمات پایه‌ای که در بنادر خشک ارائه می‌شود.
حمل ونقل، جمع‌آوری بارهای مختلف مربوط به یک مقصد، انبار کردن محموله‌ها و کانتینرها
ارائه خدمات گمرکی در خصوص کنترل و بازرسی محموله‌های بین‌المللی
زیرساخت‌های مورد نیاز در یک بندر خشک
حصارکشی منطقه ایمن
نقاط ورودی و خروجی مجزا
محوطه کانتینرها
واردات و صادرات کانتینرها به صورت ریلی و جاده‌ای
انبار کانتینرها
ایستگاه حمل‌ونقل کانتینرها CFS : برای تخلیه یا بارگیری محموله بارها به کانتینرها
ناحیه بازرسی گمرکی
انبار محموله‌های فله‌ای
ساختمان اداری شامل مراکز مدیریتی، گمرکی و غیره
اصول کلیدی برای طراحی محوطه کانتینرها CY
زیرساخت‌های حمل و نقل ریلی درون بندر خشک ، باید به نحوی باشد که اجازه حمل کانتینر حامل بار از مبدا به مقصد را، بدون نیاز به خرد کردن به مقادیر کوچکتر بدهد.
CY یا محوطه کانتینرها با حول مسیر راه‌آهن طراحی شود و نه برعکس
بارگیری و تخلیه بار باید درون جایگاه‌های واقع شده در مرکز محوطه صورت بگیرد و این محل باید حداقل سه مسیر جداگانه برای بارگیری، تخلیه و رهاسازی لکوموتیو داشته باشد.
تعداد واقعی ریل مورد نیاز، بر حسب ظرفیت و پیش‌بینی حجم حمل و نقل بار تعیین می‌شود.
جایگاه و تاسیسات مورد نیاز برای خودروهای جرثقیل‌دار مخصوص حمل کانتینر reach-stacker باید به گونه‌ای طراحی شود که از دو سمت ریل امکان تخلیه و بارگیری به طور همزمان وجود داشته باشد.
محوطه‌سازی باید به صورتی باشد که امکان قرارگرفتن کانینرها در سرتاسر طول ریل جهت بارگیری یا تخلیه وجود داشته باشد.
قرارگرفتن خط آهن در ناحیه مرکزی محوطه، امکان بارگیری و تخلیه از دو سمت را ایجاد کرده است.
طول مسیر ریل، 1 کیلومتر است که اجازه می‌دهد قطار باری با حدود 40 واگن کاملا وارد ترمینال حمل بار شود.
طراحی تعداد و طول مسیر ریلی درون بندر خشک
طول خط آهن:
طول ریل بارگیری و تخلیه بار بر اساس طول و تعداد واگن‌های قطار باری مشخص می‌شود.
برای یک قطار با 40 واگن حمل کانتینر با یک لکوموتیو، طول مسیر مورد نیاز عبارت است از:
طول=1 LOCO*22m+40wagons*14.45m+10%=660m
10 درصد فاصله جهت ترمز و رهاسازی لکوموتیو در نظر گرفته می‌شود.
طول مسیر ریلی را نباید بر مبنای طول قارهای فعلی در نظر گرفت؛ بلکه باید مبنا پیش‌بینی جهت وسایل آینده باشد.
تعداد مسیر ریلی مورد نیاز:
تعداد مسیرهای ریلی باید بر حسب حجم پیش‌بینی شده، از حجم بار جابجا شده در آینده و تعداد قطار به کار گرفته شده و متوسط زمان لازم برای دور زدن قطار تعیین شود.
ضمنا به این تعداد باید یک مسیر دیگر جهت جابجایی و تعویض لکوموتیو هم اضافه کرد.
تاثیر و نقش نوع کِشنده در طراحی مسیر ریلی
نمایی که از محوطه یک بندر خشک در بالا ترسیم شده است، مربوط به یک قطار با کِشنده دیزلی است که باید مستقیما توسط لکوموتیو قطار وارد بندر و از آن خارج شود. به همین دلیل یک مسیر اضافه جهت جابجایی لکوموتیو از یک سر قطار به انتهای دیگر آن نیاز است.
در مواردی که کِشنده‌های الکتریکی به کار گرفته می‌شوند، مسیر معکوسی در بیرون بندر تجهیز می‌شود تا به لکوموتیو برقی اجازه دهد به سمت دیگر قطار متصل و آن را به درون محوطه کانتینرها هُل دهد.
ضروری است از تداخل تجهیزات بالابر کانتینرها که داخل ترمینال فعال هستند، با سیستم تامین برق لکوموتیو electrical catenary اجتناب شود.
در این حالت تنها 30 تا 40 متر اولیه ریل ممکن است سیستم الکتریکی داشته باشد.
انتخاب نوع ساختار مسیر ریل و بار محوری
به جز عرض دو خط آهن بالاستی ballasted track و ایستگاه سویچ یا تعویض مسیر، محوطه باید به گونه‌ای طراحی و ساخته شود که امکان فعالیت ماشین‌های حمل کانتینر reachstacker در آن، به راحتی وجود داشته باشد.
ماشین حمل کانتینر یا reachstacker
بار محوری وارده به محوطه کانتینر و مسیر ریلی درون بند، باید با میزان تحمل بار خط آهن اصلی بیرون از بندر، متناسب باشد.
این بار بین 20 تا 25 تُن در نظر گرفته می‌شود.
هر واگن معمولا 2 کانتینر 20 فوت یا یک کانتینر 40 فوت حمل می‌کند.
مسیر جاده‌ای
جاده متصل به بندر خشک ، به بزرگراه‌های محلی یا کشور وصل می‌شوند.
این جاده باید برای حمل کانتینر یا بار فله مناسب باشد.
طراحی بندر خشک
طرح محوطه بندر خشک با توجه به نوع تجهیزات جابجایی کانتینرها تعیین می‌شود.
ابتدا باید نوع سیستم حمل کانتینر معین شود: سیستم کرِین غیرثابت portal crane ، سیستم ماشین حمل کانتینر reach-stacker و خودروهای استرادل straddle carrier ، که این انتخاب البته به ظرفیت بار بندر مربوط می‌شود.
سیستم ماشین حمل کانتینر reach-stacker
این خودروها نیازمند به فضای عریضی برای چرخیدن هستند و در عین حال، سرعت عملکرد پایینی نیز دارند ؛ چیزی در حدود 12 تا 15 جابجایی در هر ساعت
مزیت این سیستم، هزینه تمام شده کمتر آن است.
سیستم کرین غیرثابت portal crane
این وسیله قابلیت انطباق با توده متراکم‌تری از کانتینرها را داشته و بنابراین به فضای کمتری نیاز دارد، همچنین سرعت حمل بار آن نیز بالاتر است؛ در حدود 20 تا 30 حمل در ساعت
عیب بزرگ این سیستم، هزینه تمام شده بالای آن است که تقریبا سه برابر سیستم قبلی می‌باشد.
در حالت کلی، ماشین‌های حمل کانتینر یا reach-stacker برای حجم تا حدود 200 هزار TEU مناسب است و سیستم کرِین قابل جابجایی، برای 1 میلیون TEU به کار گرفته می‌شود.
TEU معادل یک کانتینر 20 فوتی است.
ظرفیت و نحوه فضاسازی CY یا محوطه کانتینرها
برای سیستم حمل خودروهای حامل کانتینر :
همانطور که قبلا گفته شد، در دو سوی مسیر ریلی باید CYیا همان محوطه‌ی تخلیه، بارگیری و قراردادن کانتینرها وجود داشته باشد.
در هر سمت ریل، باید امکان فعالیت همزمان حداقل 2 ماشین حمل کانتینر وجود داشته باشد.
در هر طرف مسیر خط آهن، باید محوطه‌ای به عرض حداقل 13 متر وجود داشته باشد تا خودروی حمل کانتینر امکان دور زدن داشته و ظزفیت اسکان 1300 TEU نیز فراهم گردد.
برای صرفه‌جویی در هزینه‌ها، می‌توانیم محوطه را با مواد قابل انعطاف سنگ‌فرش کنیم، اما این مواد باید توان تحمل بار وارده تقریبا 25 تن در هر چرخ خودرو را داشته باشند.
برای سیستم کرِین غیر ثابت :
این وسیله می‌تواند تا حدود 10 مسیر ریلی را بین محورهای خود قرار داده و پوشش دهد.
این نوع کرین باید طول قطار را به وسیله چرخ‌های تایری یا چرخ‌های مخصوص ریل طی نماید.
مانند نمونه قبلی می‌توان در محوطه‌سازی، از مواد منعطف استفاده کنیم، اما باید به تحمل بار آن توجه نماییم. چیزی در حدود 25 تا 35 تُن بار، روی هر چرخ کرِین وارد می شود.
پیش‌بینی‌های لازم برای گردش کامیون درون بندر خشک
بهره‌وری بندر خشک تا حد زیادی وابسته به امکان رفت و آمد کامیون در محوطه بندر است.
تنها استثناء حرکت کامیون‌ها، تقاطع با مسیرهای ریلی است که با موانع اتوماتیک محافظت می‌شود.
عرض جاده‌ها و خیابان‌های دورن محوطه بندر، باید حداقل 15 متر باشد تا اجازه تردد آسان کامیون و دیگر وسایل را ایجاد نماید.
طراحی ایستگاه کانتینر CFS
CFS به انبار یا ساختمانی اطلاق می‌شود که کالاهای عموی در این مکان، برای صادرات داخل کانتینر بارگیری و یا برای تحویل به وارد کننده از کانتینر تخلیه می‌شوند.
این ایستگاه برای همه کانتینرها نیست و برخی کانتینرها در خارج از بندر تخلیه یا بارگیری می‌شوند.
ایستگاه کانتینر از یک سمت باید رو به یک سکوی مرتفع مخصوص کانتینر ساخته شود و از سمت دیگر، پهلوگاهی برای بارگیری کامیون‌ها داشته باشند.
اندازه ایستگاه کانتینر، باید با توجه به پیش‌بینی بار ورودی به این انبارها محاسبه گردد.
به ازای هر TEU ، خروجی از این ایستگاه باید مساحتی معادل 30 متر مربع در نظر گرفته شود. البته با در نظر گرفتن ضریب 1.3 برای ضریب گردش ترافیک traffic circulation factor و یک ضریب ترافیک اوج فصلی.
سایر ساختمان‌های مورد نیاز
ساختمان اداری، بخش مدیریت، دفاتر بازرسی گمرکی و مرزی، دفاتر شرکت‌های حمل ونقل، بانک و سایر خدمات مالی
انبارهای موقت و بلند مدت
دفتر گیت امنیتی
امکانات بازدید گمرکی
منطقه مورد نیاز برای این تجهیزات، باید از ساختار گمرکی و انبار داری مورد نیاز محاسبه شود.
سخن پایانی
بندر خشک از آن دست مفاهیمی است که در خصوص ضرورت ایجاد آن در کشور و شیوه مکان‌گزینی‌اش، بحث‌های فراوانی بین متخصصین و مسئولین را ایجاد کرده است.
در این مقاله سعی شد صرف نظر از مزایا یا معایب، فرصت‌ها و تهدیدات پیرامون بندر خشک که یک مبحث مدیریتی و کلان است، تنها از منظر مهندسی و معماری به ساختارها و الزامات مورد نیاز در آن بپردازیم؛ کاری که در منابع فارسی کمتر مورد توجه قرار گرفته است.
امید است این محتوا سرآغاز انجام تحقیقات بیشتر در خصوص بنادر خشک از منظر مهندسی ساختمان باشد. از همراهی شما سپاسگزاریم.