کاربری زمین یا کاربری اراضی، نحوه استفاده از زمین است. در واقع برنامه ریزی کاربری زمین تعیین نوع فعالیت قابل استقرار روی زمین و چگونگی اجرای آن فعالیت را مشخص میسازد. در ایران شهرداری ها و اداره کل وزارت راه و شهرسازی متولی تهیه طرح های جامع و تفصیلی هستند. کاربری زمین در این طرحهای شهرسازی توسط مهندسان مشاور طراح طرح، مشخص میشود.
تعیین مساحت مورد نیاز هر کاربری
مساحت مورد نیاز هر کاربری در شهر بر اساس مساحت شهر و جمعیت شهر و نیز استاندارهای سرانه کاربریهای شهری، با در نظر گرفتن شرایط اختصاصی شهر مورد نظر (مسائل اقلیمی، جغرافیایی، اجتماعی، جمعیتی، کالبدی و …) تعیین میشود.
مکانیابی کاربری اراضی
تعیین کاربری زمین در نقشه های طرح های شهرسازی کار بسیار پیچیدهای است. کارشناسان برنامهریزی شهری با در نظر گرفتن معیارهای مختلف و همچنین نیازهای حال و آینده شهر، نسبت به جانمایی کاربری های در نقشه شهر اقدام میکنند.
سازگاری و ناسازگاری کاربریهای زمین
کاربری دو زمین مجاور هم، اثرات بیرونی مختلفی بر روی یکدیگر دارند. تاثیرات این کاربری بر روی هم میتواند جنبه های مختلفی داشته باشد. تاثیر مثبت کاربری مجاورباعث هم افزایی و بهبود عملکرد زمین مجاور است. همچنین تاثیر منفی کاربری مجاوری که با هم سازگار نیستند موجب اغتشاش بصری و اغتشاش روانی ساکنین ملک مجاور و نیز پایین آمدن عملکرد آنها در کنار یکدیگر میشود. کاربری های مجاور ناسازگار همچنین میتواند در مقیاس شهر، فعالیت سایر شهروندان را نیز دچار مشکل نماید. به همین دلیل در تعیین کاربری های مجاور باید مشخصات دقیق، ظرفیت هر یک از دو کاربری همجوار و نیازهای آنها، بررسی کامل شود.
تعیین صحیح کاربری اراضی
به همین دلیل برای افزایش کیفیت زندگی در شهرها و همچنین بالا رفتن رفاه و نیز عدالت اجتماعی، برنامه ریزی دقیق در تعیین مساحت کاربری ها و جانمایی درست کاربریها، ضروری است.
مهمترین کاربری های شهری:
کاربری مسکونی:
کاربری مسکونی به کاربری اطلاق میشود که برای احداث سكونتگاه برای اسکان و زندگی شهروندان استفاده شود. در بعضی شهرها، فعالیت شغلی پزشکان و حرف وابسته به پزشکی و دفاتر مهندسی و دفاتر اسناد رسمی نیز مجاز شمرده شده است.
کاربری تجاری:
کاربری تجاری به کاربری اطلاق میشود که احداث واحدهای تجاری-خدماتی، دفاتر کار و بانک، سینما، تئاتر، نمایشگاه، ورزشگاه خصوصی، داروخانه، کارگاه غیر مزاحم، واحدهای تولید کوچک غیر مزاحم، در این کاربری مجاز است. این کاربری عموما در قطعه اول مجاور معابر اصلی واقع شدهاند. احداث واحدها مسکونی در این کاربری مجاز است. املاک تجاری عموما دارای حق سرقفلی هستند. همچنین املاک دارای کاربری تجاری با رعایت ضوابط میتوانند تابلو نصب نمایند.
کاربری فضای سبز:
کاربری فضای سبز به کاربری اطلاق میشود که احداث انواع پارک و فضای سبز در آن مجاز است. همچنین به رفوژ سبز خیابان ها، میادین و کمربند سبز شهری نیز فضای سبز گفته میشود. منظور از کاربری فضای سبز در شهرها عموما پوششهای گیاهی انسان ساختی است که دارای عملکرد اجتماعی و عملکرد اکولوژیکی هستند. معمولا در شهرها حداقل مساحت زمین برای احداث پارک و فضای سبز 750 متر مربع است. همچنین 10 درصد از مساحت پارک را به احداث بنا میتوان اختصاص داد که این ابنیه باید مرتبط با کاربری های فرهنگی، ورزشی و گردشگری باشد و احداث هرگونه کاربری دیگری (مسکونی، تجاری و … ) غیر مجاز است. ضوابط و استاندارهای توانیاب ها باید در پارک ها رعایت شود.
کاربری کشاورزی:
کاربری کشاورزی به دو نوع کاربری اطلاق میشود:
1- کاربری زراعی:
به کاربری اطلاق میشود که در آن محصولات زودبازده (حداکثر 2 ساله) مانند گندم و صیفی جات، کشت شود. این زمین ها معمولا در روستاها یا توسعه های جدید شهرها یافت میشود.
2- کاربری باغ:
به کاربری اطلاق میشود که دارای درخت (عموما دارای محصول) باشد.
کاربری ورزشی:
کاربری ورزشی به کاربری اطلاق میشود که در آن احداث استاديوم هاي ورزشي ، زمين هاي بازي ، باشگاه هاي ورزشي مجاز است.
کاربری صنعتی:
کاربری صنعتی به کاربری اطلاق میشود که دارای مجوز فعالیت صنعتی (تولید، انبار، توزیع) باشد. این کاربری شامل کارخانجات، تعمیرگاهها، کارگاههای تولیدی است. این نوع از کاربریها در صورت هرگونه آلایندگی در شهرکهای صنعتی قرار میگیرند.
کاربری حمل و نقل :
کاربری حمل و نقل به کاربری اطلاق میشود که احداث ترمینال اتوبوس، ایستگاه‌های مترو، پايانه، فرودگاه، راه‌آهن در آن مجاز است.
کاربری آموزشي :
کاربری آموزشی به کاربری اطلاق میشود که احداث مهد كودك، كودكستان، دبستان، دبيرستان و دانشگاه در آن مجاز است.
کاربری فرهنگي و مذهبي :
به کاربری اطلاق میشود که احداث كتابخانه ، سينما ، تئاتر ، مسجد ، حسينيه ، گورستان و … در آن مجاز است.
کاربری بهداشتي و درماني :
به کاربری اطلاق میشود که احداث بيمارستان ، درمانگاه ، كلينيك و … در آن مجاز است.
کاربری خدمات شهري :
به کاربری اطلاق میشود که احداث مراكز زباله ، آتش نشاني ، دفتر پست ، كلانتري ، نواحي شهرداري و …در آن مجاز است.
کاربری تجهيزات شهري :
به کاربری اطلاق میشود که پست های آب ، برق ، گاز ، تلفن ، فاضلاب شهري و ساير تاسيسات زيربنايي شهري در آن مجاز است.