شهرها به خصوص کلان شهرها و شهرهای بزرگ در دهههای گذشته شاهد بروز نابسامانیهایی در سازمان فضایی ـ کارکردی و اجتماعی بوده است. گسترش بیرویه کالبدی و استقرار نامتعادل جمعیت در نواحی شهری سبب گسترش عرصههای نابسامان به صور مختلف شده است. در دهه 70، تهیه طرح های موضعی برای ساماندهی و برنامه ریزی این نواحی خاص، آغاز شد. در سال 1376، شرکت عمران و بهسازی شهری ایران عهده‌دار جلوگیری از توسعه بی رویه شهرها و برنامه‌ریزی جهت توسعه درون‌زا گردید. از آن پس، سه دسته طرح؛ شامل طرح های بهسازی و نوسازی بافت های فرسوده شهری، طرح های حفاظت جامع بافت تاریخی و برنامه ساماندهی سکونتگاه های اسکان غیررسمی در این شرکت شروع به مطالعه گردید.
طرحهای بهسازی و نوسازی
تهیه این طرح ها تاکنون؛ که مجموعاً بیش از 20 سال انباشت تجربه را به دنبال داشته اند، نشان می دهد که طرح های پیشنهادیِ تحقق یافته یا تحقق پذیر، به نسبت حجم مطالعات و منابع هزینه شده، سهم ناچیزی دارند، همچنین روشن نبودن جایگاه قانونی طرحهای موضعی و بویژه، طرح های نوسازی و بهسازی برای مدیران اجرایی شهرها، مشکلاتی را پیش روی مشاور در مراحل تهیه و تصویب طرح ها قرار می دهد که قانون گریزی مدیریت های شهری در اجرای طرحها به دلیل فقدان نظارت عمومی (مردمی یا دستگاهی) نیز به آن دامن می زند. عوامل نامبرده، روند ناموفق این طرح ها را رقم زده و لزوم تغییر رویکرد را برای شرکت عمران و بهسازی شهری ایران ضروری ساخت.
با این توصیف و با توجه به روند ناموفق برنامه ریزی از بالا برای تحقق پیشنهادات و دستیابی به محصولات طرح ها و منسوخ شدن تفکر نقش جبری محیط کالبدی در تعیین رفتار و رضایت جامعه ساکن، رویکرد شرکت عمران و بهسازی شهری ایران در برنامههای بهسازی و نوسازی شهری و ساماندهی و توانمندسازی سکونتگاههای غیررسمی، تلاش برای تقویت حضور و مشارکت گسترده ساکنان، مالکان و سایر ذی نفعان در فرآیند بهسازی و نوسازی شهری است.
در این رویکرد، برنامههای بازآفرینی اجتماعمدار به شکل یکپارچه و از پایین به بالا به نحوی که همه افراد ذی نفع را شامل گردد، بسط و توسعه مییابند. چنین رویکردی امکان ارائه و توسعه راهحلهای بلندمدت پایدار را افزایش میدهد. بازآفرینی شهری به دنبال شکلدهی به تشکلهایی از همه گروههای ذی نفع است که این خود منجر به بهبود همهجانبه و پایدار وضعیت اقتصادی، اجتماعی، فیزیکی و ارتقاء کیفیت زیستی و برقراری عدالت و انصاف در بهرهمندی از مواهب توسعه شهری در محدودههای هدف برنامههای بهسازی و نوسازی میشود.
تحقق مشارکت پایدار مردمی و حضور گسترده کلیه دستاندرکاران، در گرو فراهم کردن بسترهای لازم و تشویق و تحریک این فرآیند از طریق فراهم کردن شرایطی کمی و کیفی سکونت در این محدوده‌ها است. در این رویکرد نوین، ابزار سازی، توانمندسازی و فرهنگ سازی سه رکن بسترسازی تحقق اقدامات بهسازی و نوسازی شهری به شمار میروند. الگوسازی، توسعه خدمات و ارتقاء زیرساختها؛ سه برنامه کلیدی محرک توسعه در این فرآیند است و نهادسازی و ظرفیتسازی و هماهنگ سازی، سه محور استراتژیک مدیریت این سیاست محسوب میگردند.
طرح بهسازی و نوسازی محدوده‌ها و محلات هدف بازآفرینی پایدار
لذا با توجه به ارکان، برنامهها و محورهای مذکور و در راستای تحقق آنها، همچنین بهرهگیری از تجربیات دستاندرکاران تهیه و اجرای برنامهها و طرحهای بهسازی و نوسازی بافت فرسوده که از این پس «طرح بهسازی و نوسازی محدوده‌ها و محلات هدف بازآفرینی پایدار شهری» نامیده خواهد شد، شرکت مادر تخصصی عمران و بهسازی شهری ایران، با توجه به تجارب خود، به این نتیجه رسیده است که میبایستی روشها و شیوههای نوینی را در تهیه طرحها و برنامه ها که در بسیاری از کشورها تجربه شده را به اجرا درآورد.
شیوه نامه طرح بهسازی و نوسازی محدوده ها و محلات هدف بازآفرینی پایدار
بر این اساس و به منظور شروع فرآیند برنامه‌ریزی و طراحی، این شرکت به جای ارائه «شرح خدمات تیپ»، اقدام به تهیه «شیوه‌نامه» مطالعات و تهیه طرح بهسازی و نوسازی محدوده‌ها و محلات هدف بازآفرینی شهری کرده است. این شیوه‌نامه به منظور انعطافپذیری بیشتر و تحقق سیاستهای جدید شرکت طبق سند ملی «راهبردی احیا، بهسازی و نوسازی و توانمندسازی بافتهای فرسوده و ناکارآمد شهری» تنظیم گردیده است.
اساس و بنیان این شیوه‌نامه براساس «شهرسازی با مردم» تدوین گردیده و سعی گردیده که فقط انتظارات کارفرما و محصولات مورد انتظار و چارچوب مطالعات را تعیین کند و انتظار آن است که مشاوران با تمرکز بر محتوای این شیوه‌نامه، شرح خدمات تفصیلی هر بخش را بر اساس اهداف و محصولات مورد انتظار و رئوس کلی مطالعات، تهیه و به کارفرما ارائه نمایند و تلاش نمایند که انجام مطالعات با توجه به ویژگی ها و گوناگونی هر شهر و هر بافت انجام پذیرد.
در هر صورت این شیوه نامه محصول تعامل مدیران و کارشناسان شرکت عمران و بهسازی شهری، جامعه حرفه ای و مهندسان مشاور فعال در حوزه طرح های بهسازی و نوسازی و همچنین سایر صاحبنظران و اساتید دانشگاهی است که با ارائه نقطه نظرات و دیدگاه های سازنده خود سبب گردیدند که این شیوه نامه مورد اجماع صاحب نظران قرار گیرد.
در پایان، می بایستی از آقای دکتر ایزدی مدیرعامل محترم شرکت مادر تخصصی عمران و بهسازی شهری ایران که با دیدگاه های نوین خود بستر اصلی انجام این پژوهش را فراهم کردند و با حمایت های خود، آن را به سرانجام عملی رساندند، سپاس خود را ابراز دارم و همچنین قدردانی خود را از سایر مدیران وکارشناسان محترم آن شرکت؛ جناب آقای مهندس روستا، جناب آقای مهندس ابلقی، جناب آقای مهندس نوروزیان و جناب آقای مهندس مصطفایی و سرکار خانم مهندس خضوعی و سرکار خانم مهندس ملک که در جلسات متعدد، با نظرات ساززنده خود به این طرح کمک کردند، ابراز می نمایم. امید است که این طرح بتواند شروعی برای تغییر رویکردها در تمام عرصه های توسعه شهری باشد.
