دفتر تسهیلگری در بافت های صنعتی محله فتح

راه اندازی وتاسیس دفتر توسعه محله‌ای فتح در کلانشهر تهران واقع در بافت صنعتی و کارگاهی و تغییر رویکرد و خط مشی سازمان نوسازی شهر تهران از موضوعات نوسازی محلات مسکونی به مبحث توسعه در محلات؛ فرصت مناسبی برای شناسایی بهتر و دقیق تر عرصه های کار و سکونت بوده است.
براساس بررسی های اولیه، اهداف دفاتر توسعه محله‌ای مسکونی دارای تناقضی آشکار با محلات صنعتی در نوع نگاه، توجه و اصول شناختی است و آن هم تناقض در عرصه‌ها، کاربری‌ها، عملکردها و ساختارها با مضامین حقوقی و مالکیتی در آن می باشد. علی رغم وجود دسترسی به اطلاعات، و مهمتر از همه شاخص‌ها و معیارهای شناختی، تحلیلی و ارزیابی برای بافت‌های مسکونی، شاخص‌ها و معیارهای شناسایی و استاندارد شده برای بافت‌های صنعتی با عملکرد شهری وجود ندارد. در نتیجه تهیه و تدوین سند محله و ارائه راهکارها و پیشنهادات بدون پشتوانه علمی و تخصصی در این بافت ها سخت و مشکل شده است.
از این رو با توجه به تفاوت‌های فضایی کالبدی و فعالیتی موجود در این محلات (دارای بافت صنعتی) با محلات مسکونی و نبود معیار و شاخصه‌های تحلیل و مطالعه در این عرصه جدید، تهیه مطالعاتی منسجم و هدفمند برای شناخت و ورود در این بافت‌ها را ضروری و اجتناب‌ناپذیر است. دفتر توسعه محله ای فتح صنعتی با هدف شناسایی و تغییر در نوع نگاه و توجه به بافت‌های صنعتی در سایر محلات کلانشهر تهران، تلاش نمود با جمع‌آوری اطلاعات و داده های توصیفی و میدان شناخت عمیقتری از این بافت به دست آورد.

صنعت و سکونت در یک بافت شهری

در کلان شهرهای امروزی که با رشد و توسعه شتابان و روز افزون مواجه اند، در خیزش بافت شهری، انواع بافت با کارکردهای متفاوت داخل محدوده شهری می شوند. اسکان غیر رسمی، اراضی کشاورزی، باغات و اراضی صنعتی و کارگاهی و… از این جمله می باشد. در این میان بافت های صنعتی و کارگاهی علاوه بر مسائل همجواری و چالشهای ایجاد شده با موضوع اشتغال شهری؛ از مهمترین عرصه های تاثیرگذار در اقتصاد شهر هستند، چرا که حیات اقتصادی شهر به پویایی و کارکرد مثبت این بافت ها وابسته است. در این اختلاط و امتزاج بافت صنعتی و کارگاهی با بافت شهری، در برخی موارد این بافت ها دارای سکونت شده و یا اینکه سکونت با آن عجین شده است.
این موضوع موجب بروز مشکلات و مسائل خاص و ویژه ای شده است، چرا که کلان شهرها و بدنه مدیریت آن تجربه مواجهه با چنین بافت‌ها و مسائل متعاقب آن را ندارد. آنچه که در این میان حائز اهمیت است حفظ حیات اقتصادی شهر و رسیدن به یک تعادل بین عملکرد سکونت و بافت صنعتی و کارگاهی با مسائلی چون ایجاد رونق و سرزندگی، بازآفرینی و بالا بردن ایمنی و امنیت در محیط کار و فعالیت است.
از منظر دیگر نداشتن برنامه و سیاستگذاری مناسب می‌تواند نتایج ناگواری از جمله هدر رفتن هزینه فرصت‌ها، منابع مالی، منابع سرمایه‌ای و مزیت‌های نسبی را در پی داشته باشد. به همین دلیل با نگاه سیستمی می‌توان نقش هر کدام از منابع و مولفه‌ها را در محدوده‌هایی با کاربری صنعتی یا خدماتی و به ویژه با عاملیت اقتصاد در محدوده‌های شهری مثبت ارزیابی کرد. در برخی از مناطق شهری تهران، وجود عرصه‌های صنعتی نه تنها به عنوان یک منبع و پتانسیل تلقی می‌گردد، بلکه عدم توجه به آن می‌تواند ضمن نادیده انگاشتن پتانسیل‌ها، بحران‌های مالی، زیست‌محیطی و… را در پی داشته باشد. محله فتح صنعتی در منطقه ۹شهر تهران واقع در بزرگراه فتح یک ناحیه صنعتی درون‌شهری محسوب می‌شود و دارای پتانسیل‌ها و قابلیتهای زیادی برای توسعه صنعتی و اقتصادی است. تجربه حضور دفتر توسعه محله ای به مدت ۷ ماه در چنین بافتی فرصت شناخت این ظرفیتها و نیازمندی ها محله را فراهم کرده است تا شاید با برنامه‌ریزی بهتر بتوان از آن بهره برد.
شایان ذکر است با توجه به مسائل و مشکلات خاص این محدوده ها و همچنین براساس الگو و ایده ورود به محدوده‌های دارای بافت‌های صنعتی، به نظر می‌رسد مهمترین راه حل، بازتعریف و نقش‌آفرینی این محدوده‌ها و بافت‌ها در الگوی توسعه شهری باشد، به همین دلیل لازم است شیوه نامه‌ای با هدف تدوین و تعیین شاخص‌ها و معیارهای شناسایی و… تهیه و تدوین گردد.

ویژگی های بارز وضع موجود بافت محله فتح

۱- اختلاط کاربری های نامتجانس فراشهری، فرامنطقه ای با کاربری های شهری
۲- وجود کاربری های کارگاهی – صنعتی و انبارهای کم بازده و غیر اقتصادی و گاهی متروکه
۳- عدم انتقال عملکردهای سنتی منطقه به عنوان محل تبادلات وسیله و “تغییر مسیر” با وجود گسترش تهران در مناطق غربی و جنوبی بعد از منطقه ۹ (مناطق ۱۷، ۱۸، ۲۱ و ۲۲)
۴- همجواری منطقه با پایانه های حمل و نقل زمینی و هوایی
۵- تراکم ناخالص شهری در بخشی که عرفا می توان دارای عملکرد فرا منطقه ای دانست. بالای ۲۴۰ نفر و تراکم خالص مسکونی در پهنه های مسکونی بیش از ۶۶۰ نفر در هکتار است.

تدوین پیشنهادات

تدوین سناریوی تفصیلی چشم انداز

در محلات جنوبی و غربی که کاربری صنعتی و کارگاهی درصد بیشتری را به خود اختصاص داده، تا زمان تهیه طرح تفصیلی لازم است که از تبدیل کاربری های صنعتی به مسکونی و تجاری ممانعت به عمل آمده، تا پس از تهیه طرح تفصیلی و بررسی های با جزئیات بیشتر برای این فعالیت ها تصمیم گیری شود. به این ترتیب باید از شدت فرآیند بازسازی کاربری های صنعتی کاست و به شدت فرآیند نوسازی بافت مسکونی این محلات افزود.

چشم انداز آینده منطقه

به علت وجود کاربری های فرامنطقه ای، عملکرد اصلی منطقه حمل و نقل هوایی، صنعت و انبارداری، در کنار عملکرد مسکونی خواهد بود.

۱- چشم انداز وضعیت اقتصادی منطقه

کاربری های صنعتی و انبارها با وجود اشتغال زایی در سطح منطقه و مناطق اطراف، به علت عدم توجیه اقتصادی و ایجاد انواع آلودگی، از کارایی لازم برخوردار نیستند. پالایش این کاربری ها اولین گام برای جلوگیری از روند جابجایی و تغییر کاربری این نوع فعالیت است. در راستای هدف طرح مجموعه شهری تهران اختصاص صنایع پایتخت به صنایع برتر و انتقال صنایع دیگر به شهرهای اطراف، صنایع بزرگ مقیاس منطقه ۹ باید به صنایع کوچک مقیاس با تکنولوژی و کارایی بالا تبدیل شود. در این فرآیند است که، وجود کاربری های صنعتی در سطح منطقه توجیه اقتصادی خواهد یافت و جاذبه ای برای شاغلان و اقشار درگیر با این فعالیت ها به منظور اسکان در منطقه خواهد بود که متعاقبا برای ساکنان ایجاد تعلق خاطر مکانی را در پی خواهد داشت. در عین حال از فضای حاصل از انتقال برخی صنایع می توان به عنوان فرصت های جابجایی و پراکنش منطقی جمعیت منطقه سود برد. بدیهی است که تعریف صنعت مزاحم، ضرورت انتقال و جایگزینی آن با کمبودهای منطقه باید با دقت بسیار و در محیطی کاملا کارشناسانه صورت گیرد.

۲- چشم انداز نحوه استفاده از زمین در منطقه:

فرودگاه مهرآباد، ۳۸/۵۰ % از سطح منطقه را به خود اختصاص داده است، ولی به علت ساخت ساز مسکونی در اطراف آن، باید حجم عظیمی از پروازهای خارجی به فرودگاه امام خمینی منتقل شود تا میزان آلودگی صوتی ناشی از هواپیماها کاهش یابد. پادگان جی نیز، به عنوان کاربری نظامی وانتظامی درمحدوده بافت مسکونی کاربری مزاحم شهری شناخته می شود. درچشم انداز آینده منطقه، پادگان جی به کاربری های خدماتی و تجاری تبدیل خواهدشد وظرفیت ایجادیک مرکزمنطقه نیزدرمکان این پادگان وجود دارد.

۳- چشم انداز مسکن در منطقه:

بافت مسکونی منطقه، در روند شدید فرسودگی قرارگرفته ودر بعضی از محله ها به علت وجود چاه های جذبی، ساختمان ها در چاه فرو ریخته وتخریب می شوند. نوسازی وبازسازی بافت فرسوده منطقه از طریق تجمیع قطعات خرد مسکونی انجام خواهد گرفت. این فرآیند، مشارکت مردمی واستفاده از سرمایه گذاری بخش خصوصی را به طور مشترک پشتیبانی خواهد کرد. تخصیص بخش عمده ای از فضاهای باز ناشی از تخریب ساختمان های فرسوده به کاربری های خدماتی درجهت تأمین کمبودهای یادشده، موجب ارتقای کیفی وکمی بافت مسکونی منطقه خواهد شد و به عنوان فضاهای پشتیبانی در مواقع بروز بحران (زلزله و…) نیز عملکرد خواهند داشت.

۴- چشم انداز آینده ارتباط منطقه ۹ با مناطق اطراف:

منطقه ٩، از طریق شریان های اصلی و بزرگراهی، از مناطق مجاور شمالی (٢ و ۵) و جنوبی (١٧ و ١٨ ) جدا شده است. ارتباط فضایی منطقه ٩ با این مناطق از طریق حمل ونقل عمومی (مترو) تسهیل خواهد شد. مناطق ٢ و ۵ با عملکرد گردشگری پاسخگوی اوقات فراغت و فعالیت های تفریحی ساکنان منطقه خواهند بود (دره های اوین، درکه، کن، فرحزاد و…) و مناطق جنوبی (١٧ و ١٨ ) و منطقه غربی (٢١ ) نیز فرصت هایی برای اشتغال ساکنان منطقه است. منطقه ١۰، در این میان تداوم بافت مسکونی منطقه ٩ بوده و تا حدودی بافت آن قابل تفکیک نیست.

۵- چشم انداز آینده ترافیکی منطقه ۹:

احداث ادامه بزرگراه یادگار امام در تراز هم سطح می تواند لبه محکمی بین مناطق ٩ و ١٠ ایجاد کرده و ساختار فضایی و کالبدی آن را مغشوش سازد، بافت های مسکونی، خدماتی وسایر امکانات منطقه ٩ و ١٠ به صورت مکمل می توانند پاسخگوی نیازهای یکدیگر بوده وحتی می توان مرز انتزاعی فعلی بین این دو منطقه را نادیده گرفت. به منظور ساماندهی دسترسی های بزرگراهی و شریانی وگره های ترافیکی منطقه، آزادسازی وکاهش بار ترافیکی میدان آزادی از اهداف اصلی طرح است که ارتباط بزرگراهی مناطق شمالی به مناطق جنوبی و حذف میدان آزادی از مسیر آن رویکردی اساسی است. ارتباط سه راه آذری (گره ترافیکی درجنوب منطقه ٩) با ادامه بزرگراه یادگار امام چشم انداز رسیدن به هدف فوق خواهد بود.