کاربری زمین یا کاربری اراضی، نحوه استفاده از زمین است. در واقع برنامه ریزی کاربری زمین تعیین نوع فعالیت قابل استقرار روی زمین و چگونگی اجرای آن فعالیت را مشخص می‎سازد. در ایران شهرداری ها و اداره کل وزارت راه و شهرسازی متولی تهیه طرح های جامع و تفصیلی هستند. کاربری زمین در این طرح‎های شهرسازی توسط مهندسان مشاور طراح طرح، مشخص می‌شود.

 

تعیین مساحت مورد نیاز هر کاربری

مساحت مورد نیاز هر کاربری در شهر بر اساس مساحت شهر و جمعیت شهر و نیز استاندارهای سرانه کاربری‎های شهری، با در نظر گرفتن شرایط اختصاصی شهر مورد نظر (مسائل اقلیمی، جغرافیایی، اجتماعی، جمعیتی، کالبدی و …) تعیین می‎شود.

مکانیابی کاربری اراضی

تعیین کاربری زمین در نقشه های طرح های شهرسازی کار بسیار پیچیده‎ای است. کارشناسان برنامه‎ریزی شهری با در نظر گرفتن معیارهای مختلف و همچنین نیازهای حال و آینده شهر، نسبت به جانمایی کاربری های در نقشه شهر اقدام میکنند.

 

سازگاری و ناسازگاری کاربری‎های زمین

کاربری‌ دو زمین مجاور هم، اثرات بیرونی مختلفی بر روی یکدیگر دارند. تاثیرات این کاربری بر روی هم میتواند جنبه های مختلفی داشته باشد. تاثیر مثبت کاربری‎ مجاورباعث هم افزایی و بهبود عملکرد زمین مجاور است. همچنین تاثیر منفی کاربری مجاوری که با هم سازگار نیستند موجب اغتشاش بصری و اغتشاش روانی ساکنین ملک مجاور و نیز پایین آمدن عملکرد آنها در کنار یکدیگر می‎شود. کاربری های مجاور ناسازگار همچنین می‎تواند در مقیاس شهر، فعالیت سایر شهروندان را نیز دچار مشکل نماید. به همین دلیل در تعیین کاربری های مجاور باید مشخصات دقیق، ظرفیت هر یک از دو کاربری همجوار و نیازهای آنها، بررسی کامل شود.

 

تعیین صحیح کاربری اراضی

به همین دلیل برای افزایش کیفیت زندگی در شهرها و همچنین بالا رفتن رفاه و نیز عدالت اجتماعی، برنامه ریزی دقیق در تعیین مساحت کاربری ها و جانمایی درست کاربری‎ها، ضروری است.

مهمترین کاربری های شهری:

کاربری مسکونی:

کاربری مسکونی به کاربری اطلاق می‌شود که برای احداث سكونتگاه‏ برای اسکان و زندگی شهروندان استفاده شود. در بعضی شهرها، فعالیت شغلی پزشکان و حرف وابسته به پزشکی و دفاتر مهندسی و دفاتر اسناد رسمی نیز مجاز شمرده شده است.

کاربری تجاری:

کاربری تجاری به کاربری اطلاق می‎شود که احداث واحدهای تجاری-خدماتی، دفاتر کار و بانک، سینما، تئاتر، نمایشگاه، ورزشگاه خصوصی، داروخانه، کارگاه غیر مزاحم، واحدهای تولید کوچک غیر مزاحم، در این کاربری مجاز است. این کاربری عموما در قطعه اول مجاور معابر اصلی واقع شده‎اند. احداث واحدها مسکونی در این کاربری مجاز است. املاک تجاری عموما دارای حق سرقفلی هستند. همچنین املاک دارای کاربری تجاری با رعایت ضوابط می‎توانند تابلو نصب نمایند.

کاربری فضای سبز:

کاربری فضای سبز به کاربری اطلاق میشود که احداث انواع پارک و فضای سبز در آن مجاز است. همچنین به‌ رفوژ سبز خیابان ها، میادین و کمربند سبز شهری نیز فضای سبز گفته می‎شود. منظور از کاربری فضای سبز در شهرها عموما پوشش‏های گیاهی انسان ساختی است که دارای عملکرد اجتماعی و عملکرد اکولوژیکی هستند. معمولا در شهرها حداقل مساحت زمین برای احداث پارک و فضای سبز 750 متر مربع است. همچنین 10 درصد از مساحت پارک را به احداث بنا می‎توان اختصاص داد که این ابنیه باید مرتبط با کاربری های فرهنگی، ورزشی و گردشگری باشد و احداث هرگونه کاربری دیگری (مسکونی، تجاری و … ) غیر مجاز است. ضوابط و استاندارهای توانیاب ها باید در پارک ها رعایت شود.

کاربری کشاورزی:

کاربری کشاورزی به دو نوع کاربری اطلاق می‎شود:

1- کاربری زراعی:

به کاربری اطلاق میشود که در آن محصولات زودبازده (حداکثر 2 ساله) مانند گندم و صیفی جات، کشت شود. این زمین ها معمولا در روستاها یا توسعه های جدید شهرها یافت می‎شود.

2- کاربری باغ:

به کاربری اطلاق می‌شود که دارای درخت (عموما دارای محصول) باشد.

کاربری ورزشی:

کاربری ورزشی به کاربری اطلاق می‎شود که در آن احداث استاديوم هاي ورزشي ، زمين هاي بازي ، باشگاه هاي ورزشي مجاز است.

کاربری صنعتی:

کاربری صنعتی به کاربری اطلاق می‎شود که دارای مجوز فعالیت صنعتی (تولید، انبار، توزیع) باشد. این کاربری شامل کارخانجات، تعمیرگاه‎ها، کارگاه‎های تولیدی است. این نوع از کاربری‎ها در صورت هرگونه آلایندگی در شهرک‎های صنعتی قرار می‎گیرند.

کاربری حمل و نقل :

کاربری حمل و نقل به کاربری اطلاق می‎شود که احداث ترمینال اتوبوس، ایستگاه‌های مترو، پايانه، فرودگاه، راه‌آهن در آن مجاز است.

کاربری آموزشي :

کاربری آموزشی به کاربری اطلاق می‎شود که احداث مهد كودك، كودكستان، دبستان، دبيرستان و دانشگاه در آن مجاز است.

کاربری فرهنگي و مذهبي :

به کاربری اطلاق میشود که احداث كتابخانه ، سينما ، تئاتر ، مسجد ، حسينيه ، گورستان و … در آن مجاز است.

کاربری بهداشتي و درماني :

به کاربری اطلاق می‎شود که احداث بيمارستان ، درمانگاه ، كلينيك و … در آن مجاز است.

کاربری خدمات شهري :

به کاربری اطلاق می‌شود که احداث مراكز زباله ، آتش نشاني ، دفتر پست ، كلانتري ، نواحي شهرداري و …در آن مجاز است.

کاربری تجهيزات شهري :

به کاربری اطلاق میشود که پست های آب ، برق ، گاز ، تلفن ، فاضلاب شهري و ساير تاسيسات زيربنايي شهري در آن مجاز است.